EXPO. Getemde Natuur: Stadsgroen als microkosmos voor stedelijke veranderingen (De Singel, Antwerpen)
-
© Dries Jageneau
Een opvallend onderdeel van de expo is de diacollectie van Dries Jageneau. Hij was niet alleen stedenbouwkundig ambtenaar in Antwerpen, maar ook een gedreven activist.
Welke machten, idealen en dromen bepalen welke plek natuur in een stad krijgt? De tentoonstelling Getemde Natuur - vanaf 16 september in De Singel - werpt een unieke blik op de wortels én de toekomst van stedelijk groen door de lens van de stad Antwerpen. Curator en onderzoeker Bart Tritsmans: “Voor velen is groen in de stad een waardevolle bijkomstigheid. Iedereen vindt het vanzelfsprekend, maar in realiteit moet het vaak wijken voor allerhande belangen.”
De tentoonstelling Getemde Natuur focust op de moeilijke relatie tussen de natuur en de door de mens gebouwde omgeving. De bezoeker krijgt bij de start van het parcours een historisch overzicht van 1860 tot nu waaruit blijkt dat de gespannen relatie tussen mens en natuur eeuwenoud is en een verhaal is met een open einde.
"Je kan uit groenruimtes heel duidelijk afleiden wat er in een maatschappij leeft."
Getemde Natuur geeft een uniek overzicht van hoe architecten en stedenbouwkundigen door de eeuwen heen oplossingen en experimenten bedenken als antwoord op allerhande maatschappelijke uitdagingen. Bart Tritsmans: “Vandaag hebben we de klimaatcrisis met een grote impact op het leven in onze steden. In de negentiende eeuw was het de alsmaar groeiende bevolking met stadsuitbreidingen tot gevolg.”
Meer agency voor de natuur en zijn gebruikers
Een van de stellingen in de tentoonstelling is dat de natuur een bepalende factor moet zijn in hoe we onze stad en omgeving vormgeven en beleven. Getemde natuur is een pleidooi om ons perspectief ten aanzien van natuur te veranderen. Dennis Pohl (directeur VAi): “We moeten afstappen van de geromantiseerde kijk op groen waarbij de mens het ideale beeld bepaalt, en eerder kijken naar wat de natuur nodig heeft.” De tentoonstelling brengt in beeld hoe burgers in de bres springen voor groenruimtes, en op die manier agency geven aan de natuur. En dat is van alle tijden.
"Architectuurtentoonstellingen focussen bijna altijd op de gebouwde omgeving. Deze expo is een pleidooi om te kijken naar plekken waar niet wordt gebouwd. Door te focussen op de open ruimtes, ga je anders kijken naar je omgeving."
Antwerpen als microkosmos
Van de eerste stadsparken in de negentiende eeuw tot het opkomende klimaatactivisme in de tweede helft van de twintigste eeuw; de transformatie van Antwerpen weerspiegelt wereldwijde evoluties in machtsverhoudingen, ruimtelijke en sociale idealen en de verhouding tot natuur en ecologie. Antwerpen doet dus dienst als casestudy. Tritsmans: “Door Antwerpen historisch onder de loep te nemen, krijgen we een heel interessante dwarsdoorsnede van hoe 19e en 20e -eeuwse Europese steden omgaan met groen.
Verborgen groene verhalen
De Singel, de plek waar je Getemde Natuur kan ontdekken, is exemplarisch voor de thematiek. Als je buiten stapt, bots je letterlijk op een van de belangrijke elementen uit de tentoonstelling; de ring rond Antwerpen. Die komt die drie keer aanbod, telkens vanuit een ander historisch perspectief: als stadsomwalling met grote groenzones, bij de afbraak van de omwallingen met een wedstrijd voor de aanleg van een groene ring en tenslotte bij de controversiële bouw van de snelweg.
Tritsmans: “Met Getemde Natuur breken we door de muren van de expozaal. Tijdens het openingsweekend organiseren we gegidste rondleidingen die vertrekken in De Singel en je langs de omliggende groenruimtes leidt. Via ankerpunten en olifantenpaadjes ontdek je boeiende verhalen achter schijnbaar banale groenruimtes in de omgeving van De Singel.”
Zes hedendaagse kunstinterventies
De curatoren vroegen aan zes hedendaagse kunstenaars om nieuw werk te presenteren dat reflecteert over historische gebeurtenissen of artefacten in de stad:
- Maria Thereza Alves brengt de invloed van koloniale handel op lokale flora in beeld.
- Mirja Busch analyseert Antwerpse waterplassen en test ze op schadelijke stoffen.
- De speculatieve tekening 'Acceleration’ van Feifei Zhou verbeeldt de impact van grote stads- en havenontwikkelingen op de natuur.
- Dieter Van Caneghem brengt een kritische reflectie op de bekende Hypsoskaart, een panoramazicht op Antwerpen.
- De installatie van het Spaanse architectenbureau TAKK toont de impact van toenemende biodiversiteit op de beleving en het uitzicht van onze steden.
- Geluidkunstenaars Maarten Buyl en Raphael Malfliet brengen een auditief eerbetoon aan natuur in de stad.
"Deze tentoonstelling is geen nostalgische terugblik op een groen verleden, maar een middel om het heden te begrijpen vanuit keuzes van diverse machtige actoren. De centrale thema’s zijn: wildernis versus controle, speculatie, de spanning tussen het ongemoeid laten van natuur en het exploiteren ervan, én de instrumentele inzet van ‘groen’ als beeldvorming."
Activisme
Een opvallend onderdeel van de expo is de diacollectie van Dries Jageneau. Hij was niet alleen stedenbouwkundig ambtenaar in Antwerpen, maar ook een gedreven activist. Met zijn camera bracht hij het groenactivisme en de burgerbewegingen van de jaren 1960-1970 prachtig in beeld. Zijn dia’s tonen de verwoesting van groenruimtes en hoe dit leidt tot aanzwellend burgerprotest met vaak erg ludieke acties. Ze vormen een uniek artefact dat de tijdsgeest op een bijzondere manier capteert.
"Aan elke groenruimte in de stad is een beslissing of een machtsspel vooraf gegaan; politiek, ideologisch of economisch geïnspireerd. Getemde natuur legt die achterliggende verhalen en mechanismes voor het eerst bloot."
Groen is politiek
In zijn boek ‘Bomen zijn waardevolle bijkomstigheden’ dat de aanleiding vormt voor deze tentoonstelling, stelt Bart Tritsmans dat iedereen groenruimtes vanzelfsprekend vindt, maar dat ze in de realiteit vaak worden overruled door allerhande belangen. Tritsmans: “Doorheen de geschiedenis veranderen de belangen, maar open ruimte die wordt opgeofferd voor andere doeleinden is helaas wel een constante.”
De curatoren wijzen erop dat groenzones door de aanwezigheid van standbeelden of andere symbolen vaak erg politiek geladen zijn, en dat de betekenis of waarde in de tijd kan wijzigen. Tritsmans: “In het Antwerpse stadspark staat nog steeds een zuil die hulde brengt aan de koloniale handel. We kunnen ons vandaag de vraag stellen of dit nog wel gepast is.” Hoe gaan we om met veranderende betekenissen van politiek getinte symbolen in onze groenruimtes? Hoe kunnen we hieraan een meer inclusieve invulling aan geven? Getemde natuur wil dit gesprek graag openen.
"Vandaag spreekt het voor zich dat je niet met de wagen in een park mag rijden. Dat was ooit anders. In Antwerpen kon je in het begin van de 20e eeuw nog met je auto of koets alle parken doorkruisen. Het waren drie moedige vrouwen in de Antwerpse gemeenteraad die daar in de jaren 1930 verandering in brachten."
Een expozaal als park
De scenografie is van de hand van architect Aslı Çiçek. De basis van haar ontwerp is een meanderende wandeling. Als bezoeker wandel je bij wijze van spreken door een kronkelend pad in een park. Het parcours is chronologisch opgevat en voert je doorheen de geschiedenis van groen in de stad. In het midden van de expozaal is er ruimte om even te zitten en tot rust te komen, net zoals je in een park ook even kan rusten op een bankje.
In de zone getiteld Wildgroei kan je op een meer interactieve manier reflecteren over de thema’s en de objecten uit de tentoonstelling. Tritsmans: “De opstelling bevat elementen van een landschapsontwerp, zoals ‘kamers’ of vista’s’ die een doorkijk geven net zoals je die ook in een park tegenkomt.”
De tentoonstelling Getemde Natuur / Tamed Nature opent op 16 september 2025 om 20.00 uur en loopt van 17 september 2025 tot en met 1 februari 2026 in De Singel (Desguinlei 25, 2018 Antwerpen). Bezoekers zijn welkom van woensdag tot en met zondag, telkens van 14.00 tot 19.00 uur, en bij avondvoorstellingen tot 22.00 uur. Meer info vind je op de website van het Vlaams Architectuurinstituut.
